Złoczów w okresie rozbioru c.d.

czwartek, 06 listopada 2014 13:03

Kalendarium ważnych dat i zdarzeń dotyczących wprowadzania w Galicji urządzeń ustrojowych i  podziału administracyjnego kraju.

W obrębie Galicji zwykło się wyróżniać część zachodnią i wschodnią, kryterium podziału stanowiły okręgi sądów apelacyjnych. Do wschodniej Galicji zaliczano Sanok, Krosno, Przemyśl, Lwów, Stanisławów  i Tarnopol. Po I rozbiorze Polski ziemie I Rzeczpospolitej weszły w skład nowo utworzonej prowincji austriackiej. Znaczenie nazwy Galicja utrwaliło się za czasów panowania austriackiego, przy czym pełna nazwa tej prowincji brzmiała Królestwo Galicji i Lodomerii. Stolicą prowincji był  Lwów, jako największe miasto prowincji..

Zaraz po rozbiorze w 1772 r. utworzono we Lwowie gubernium (nazwa jednostek administracyjnych zarządu prowincji w Austrii, przemianowanych w 1849 na namiestnictwa). Na czele gubernium stał gubernator (Statthalter), którego powoływał i odwoływał cesarz. Gubernator był reprezentantem monarchii w prowincji i  bezpośrednio podporządkowany Wiedniowi.

Pierwszym gubernatorem został hrabia Johann Anton Pergen (20.10.1772 – 01.1774), bliski współpracownik austriackiego domu panującego. Jego zadaniem było szybkie złączenie nowego kraju z  centralą w Wiedniu, to też w grudniu 1773 roku wprowadzono w Galicji podstawową jednostkę rządowej administracji lokalnej. Był to cyrkuł - odpowiednik powiatu. Gubernium (Galicja) dzieliło się początkowo na 18 cyrkułów. Na czele cyrkułu stał Kreishauptmann, odpowiednik starosty. W skład cyrkułów wchodziły dominia i magistraty miejskie.

W 1774 obszar prowincji podzielono na 6 cyrkułów: bełski, czerwonoruski, krakowski, lubelski, podolski i sandomierski. Te z kolei dzieliły się na 59 dystryktów. W 1777 zmniejszono liczbę dystryktów do 19, a w 1782 zrezygnowano z dwustopniowego podziału administracyjnego, ustanawiając 19 cyrkułów.

W 1775 roku, władze austriackie zapowiedziały powołanie galicyjskiego sejmu stanowego, organu przewidzianego w urządzeniu ustrojowym Galicji. Organ ten faktycznie został powołany, jako doradczy z siedzibą we Lwowie, ale dopiero w 1782 r., kiedy nadano Galicji nową ordynację. Był to sejm postulatowy o charakterze organu doradczego. Istniał w latach 1775–1788, wznowiony w 1817 działał do 1848. Z jego petycjami rząd się nie liczył.
      
W 1850 powrócono do dwustopniowego podziału administracyjnego, tworząc 19 cyrkułów, z podlegającymi im urzędami powiatowymi - 110 w Galicji Wschodniej i 68 w Galicji Zachodniej.
      
W 1854 wprowadzono nowy podział administracyjny, ustanawiając w obrębie cyrkułów powiaty. Cyrkuły zlikwidowano w latach 1865-1867 i zreorganizowano sieć powiatów. Część z nich zlikwidowano.
      
Od 1849 funkcje gubernium zaczęły przejmować namiestnictwa krajów koronnych, z mianowanymi przez cesarza namiestnikami na czele, co trwało aż do utworzenia Austro-Węgier w 1867.
      
W 1861 r. (26 lutego) w Cesarstwie Austrii wydano konstytucyjny akt prawny, zwany Patentem lutowym (niem. Februarpatent). Akt ten opracowany został przez Antoniego Schmerlinga, zwolennika centralizacji państwa. Wydawcą Patentu był Franciszek Józef I, cesarz Austrii. W tym samym roku zwołano sejmy krajowe we wszystkich krajach Cesarstwa Austriackiego, ale ich kompetencje były ograniczone. Pierwszy sejm galicyjski, obradował tylko dziesięć dni. Żądał zniesienia niemczyzny (wprowadzenia języka polskiego jako języka urzędowego, większy udział Polaków w urzędach administracji), oraz odrębnej ustawy gminnej. Rada Państwa jednak narzuciła ogólnopaństwową ustawę gminną.
       
W tym samym roku w Galicji powołano Sejm Krajowy (niem. Landtag) - był to jednoizbowy sejm prowincjonalny, organ przedstawicielski, kompetentny w niektórych sprawach wewnętrznych Galicji (gospodarka, oświata, kultura). W Galicji urzędy nie respektowały ani ogólno-obywatelskich swobód, uznawanych przez obowiązujący Patent lutowy. Niemczyzna panowała dalej we wszystkich urzędach wszechwładnie. Od końca listopada 1865 aż do końca kwietnia 1866 obradujący Sejm galicyjski, opracował  szereg projektów do ustaw samorządu lokalnego, nie mając nadziei, czy one otrzymają sankcję cesarską.
      
Dopiero ustawa z 12 sierpnia 1866 zlikwidowała okręgi i dominia, ustanawiając zamiast nich powiaty, oraz podlegające im gminy wiejskie i obszary dworskie. Na czele powiatu stanęli starostowie podlegli bezpośrednio namiestnikowi. Za gminę uznano każdą wieś i każde miasto. Rady gminne pochodziły z wyborów, i wybierały spomiędzy siebie wójta.
     
Namiestnictwo Galicji wówczas podzielono na 19 okręgów i 178 powiatów.
Pierwszym namiestnikiem Galicji był Agenor Gołuchowski (20.10.1866 – 7.10.1867). W tym czasie otrzymano kilka  katedr polskich w uniwersytecie lwowskim, język polski został językiem wykładowy w szkołach ludowych i średnich, wreszcie ustanowiono osobną Radę Szkolną Krajową we Lwowie z kompetencjami bez porównania szerszymi, niż podobne urzędy w innych krajach austriackich i niemal całkiem od ministerstwa w Wiedniu niezawisłą. Galicja miała własną autonomię w życiu politycznym, nauce i kulturze.
     
Kiedy w roku 1867 zaprowadzono ustrój konstytucyjny w Austrii, rozpoczął się zarazem okres uznania praw narodowych polskich. W Sejmie Krajowym Galicji, obradującym we Lwowie, którego kompetencje rozszerzano, polskość zyskała trybunę publiczną wobec Europy. Wówczas w Sejmie Krajowym powstało „Koło Polskie". Po 1867, po reformie Monarchii, miejsce sejmu stanowego zajął we wszystkich prowincjach Sejm Krajowy, o szerszych i stopniowo rosnących kompetencjach oraz rozwijającej się ordynacji wyborczej.
      
Od czerwca 1869  wprowadzono język Polski jako urzędowy w urzędach galicyjskich i sądownictwie, skutkiem czego Niemcy i Czesi musieli ustąpić, a urzędy wypełniały się szybko polskimi urzędnikami, a rząd austriacki nie przeszkadzał Polakom poczuwać się do obywatelskiej służby wobec sprawy polskiej, jednak w urzędowaniu wewnętrznym poczt, kolei żelaznych państwowych i żandarmerii pozostał do końca język niemiecki. Próby usunięcia niemczyzny nigdy nie udawały się na długo usunąć.
      
W kwietniu 1870, prezydentem ministrów został Polak, Alfred Potocki, i wtedy wprowadzono język polski jako wykładowy w uniwersytecie Jagiellońskim (poddanym germanizacji od roku 1846). W reskrypcie do sejmu galicyjskiego cesarz obiecywał  uwzględnić życzenia kraju, o ile tylko dadzą pogodzić się "z jednością państwa i stosunkami politycznymi".
      
Za trzeciego namiestnictwa w roku 1871, sprawowanego przez Gołuchowskiego, wprowadzono wykłady polskie, także w Uniwersytecie Lwowskim. Wszyscy powoływani namiestnicy byli Polakami, a było ich 11. Ostatnim namiestnikiem był Witold Korytowski (14.05.1913 – 20.08.1915). Od 1.11.1918 Wołodymyr Decykewycz p.o
      
Od kwietnia 1873 w każdorazowym rządzie zasiadał osobny minister dla Galicji -pierwszym był Florjan Freiherr Ziemiałkowski (21.04.1873 – 11.10.1888). - Przed Ziemiałkowskim był Kazimierz Grocholski jako p.o. Po Ziemiałkowskim byli: Filip Zaleski, Apolinary Jaworski, Leon Biliński (p.o.), Edward Rittner, Herman Loebl  (w roku 1895 otrzymał tytuł barona - Freiherr), Adam Jędrzejowicz, Kazimierz Chłędowski, Leonard Piętak, Wojciech Dzieduszycki, Dawid Abramowicz, Władysław Dulęba, Wacław Zaleski (polityk), Wacław Długosz, Zdzisław Karol Dzierżykraj-Morawski, Michał Bobrzyński, Juliusz Twardowski i Kazimierz Gałecki jako ostatni w rządzie austriackim (1918), później delegat generalny rządu Polski ds. Galicji (1919-1921), wreszcie wojewoda krakowski (1921-1923).
W tym czasie Marszałkami Sejmu Krajowego Galicj byli: Leon Ludwik Sapieha 11.04.1861 – 19.03.1875, następnie Alfred Józef Potocki, Włodzimierz Ksawery Tadeusz Dzieduszycki, Ludwik Wodzicki, Mikołaj Zyblikiewicz, Jan Józef Tarnowski, Eustachy Stanisław Sanguszko, Stanisław Marcin Badeni, Andrzej Kazimierz Potocki, powtórnie Stanisław Marcin Badeni, Adam Maria Stanisław Gołuchowski, Stanisław Niezabitowski w latach 1914-1918 jako ostatni marszałek.
      
A Złoczów? Złoczów od 1773 był miastem cyrkularnym, a później powiatowym.

Cyrkuł złoczowski (dawny powiat kraju koronnego Królestwa Galicji i Ludomerii), podzielony był na bezirki: Złoczów, Zborów, Załoźce, Olesko, Busk, Kamionka, Gliniany, Brody, Łopatyn, Radziechów.
     
Od 1867 w nowym podziale powiat złoczowski istniał nieprzerwanie do 1819 r. W tym czasie siedzibą c.k. starostwa był Złoczów. Powierzchnia powiatu w 1879 roku wynosiła 7,3733 mil kw. (424,26 km²), a ludność 107 267 osób. Powiat liczył 144 osady, zorganizowane w 135 gmin katastralnych. Na terenie powiatu działały 3 sądy powiatowe - miejski delegowany sąd w Złoczowie, w Olesku i Zborowie.
     
Starostami powiatu złoczowskiego byli:

- Ferdynand Pluschk, lata 1879-1882.Chłędowski tak opisał lata pobytu swojego w Złoczowie: „Pan Pluschk był ożeniony z  Szyszkowską. Ten mariaż dodawał splendoru panu Pluschkowi, bo wymieniano to przy każdej sposobności. Pan Pluschk źle mówił po polsku, ale teraz dość dużo używał krajowego języka, bo namiestnikiem był Gołuchowski”...  „Jachimowski i ja (Chłędowski) stanowiliśmy obywatelsko-polską część złoczowskiej biurokracji, a galicyjsko-czesko-niemiecki konglomerat stanowili: pp. Pluschkowie, Fechnerowie i Krziżowie. Fechner był najstarszym komisarzem przy starostwie. Pani Flechnerowa uchodziła za największą elegantkę w Złoczowie i krzywo się na to patrzyła, że u Rozwadowskich bywają pp. Gnoińscy z Krasnego, Hubiccy z Ożydowa, a nawet czasami zagląda tam hr. Wodzicki. P. Krzyż, a raczej Kriż, był Czechem, lekarzem powiatowym, jednym z tych pionierów czeskiej biurokracji, która niemało Galicji szkody przyniosła. Kriż miał trzy nie wydane córki i z tego powodu prowadził dom bardzo otwarty”. Kazimierz Chłędowski, Późniejszy minister w rządzie austriackim do spraw Galicji - Pamiętnik, Tom I, Galicja (1843 – 1880). Natomiast Bronisław Skalski w książce RYS GEOGRAFICZNO – STATYSTYCZNY złoczowskiego okręgu szkolnego – wydanej przez drukarnię Ozjasza Zukerkandla i Syna w 1885, napisał: „Pan Ferdynand Pluschk  c.k. Radcy Dworu, kawaler orderu żelaznej korony 3. klasy i Krzyża Maryańskiego, honorowy obywatel miast Brzeżan i Złoczowa, c.k. Starosta, wieloletni prezes Rady szkolnej okręgowej, członek Towarzystwa Pedagogicznego w Złoczowie”.
     
Komisarze rządowi w Złoczowie w latach 1879 do 1882: Edwin Płażek  i Franciszek Sladek.
(Syn Edwina, Feliks Płażek ur. 30 maja 1882 w Złoczów, tam też chodził do gimnazjum –  polski dramaturg i pisarz. Studiował prawo w Wiedniu. Mieszkał we Lwowie i Krakowie. Publikował w „Czasie”, „Przeglądzie Polskim”, „Przeglądzie Współczesnym”, „Gazecie Literackiej”. Tworzył dramaty odwołujące się do wątków antycznych i poetyki Wyspiańskiego, Słowackiego i Maeterlincka. W twórczości nawiązywał również do historii Bizancjum oraz legendarnych dziejów Polski. Feliks Płażek 1882–1950 rodzice: Edwin i Stefania Wesołowska).
- Spirydion Adam Telichowski,  lata 1907 – 1909. Radca Namiestnictwa i Starosta złoczowski, wcześniejRadca Namiestnictwa i Starosta Ziemi Zbaraskiej, honorowy obywatel Zbaraża.
(Spirydion Adam Telichowski urodził się w Złoczowie 24.12.1856 roku., w latach 1875 – 79 studiował prawo na c.k. Uniwersytecie Lwowskim. Poślubił Neonilę Szwedzicką, też urodzoną w Złoczowie 10.11.1867, mieli trzech synów: Wszyscy trzej synowie uczęszczali do gimnazjum złoczowskiego).

Burmistrzowie Złoczowa

Błoński w pamiętniku zapisał: za mojego dzieciństwa burmistrzem był naprzód (czego nie jestem całkiem pewny) dr Heyne, adwokat. Syn jego był lekarzem, a wnuk Tadeusz – pierwszym w Złoczowie właścicielem samochodu, z którym miał dużo kłopotów; potem jednak wybił się w Polsce na speca w dziedzinie motoryzacji. Po nim wybrany został adwokat dr Billet, potem kolejno adwokat dr Wesołowski, lekarz dr Józef Gold, poseł do parlamentu austriackiego w 1906 – 1914 pełnił funkcję burmistrza w Złoczowie, jako dobry gospodarz miasta, ale zrażał sobie ludzi wyniosłość, w końcu dr Moszyński - adwokat, bardzo popularny jako wymowny adwokat, doskonały wiolonczelista, dla wszystkich dostępny i życzliwy człowiek. Już w pierwszej dekadzie XX w. wydawał tygodnik „Gazeta Złoczowska”. Po I wojnie światowej w wolnej Polsce został pierwszym burmistrzem Złoczowa.


komentarze: 2