Brzeżany miasteczko Kresowe

2012.08.24 06:42:15

Rozwój miasta i struktura ludności Brzeżan w I połowie XX w. (w tys.)

W 1900 r. Brzeżany miały 10.6 tys. mieszkańców; dwadzieścia jeden lat później ich liczba zmniejszyła się do 10.1 tys. , z czego 4,3 tys. było narodowości polskiej, 3.6 tys. - żydowskiej, 2.2  tys. rusińskiej - ukraińskiej, a 0,1 tys. - niemieckiej. W tym okresie w mieście było  1.130 budynków mieszkalnych.
W 1931 roku ilość  budynków wzrosła do 1.380 , a mieszkańców do 11.7 tys., by w 1939 osiągnąć 12 tys. osób. Brzeżany były na piątym miejscu pod względem liczebności ludności w województwie tarnopolskim (po Tarnopolu, Czortkowie, Brodach i Złoczowie).
- źródło: MAŁY ROCZNIK STATYSTYCZNY 1939, Warszawa nakładem Głównego Urzędu Statystycznego

Już w 1674 r. fryzyjski inżynier Ulrich von Werdum wraz z francuskim inżynierem Guillaume le Vasseurem de Beauplanem opisali cztery greckokatolickie cerkwie w Brzeżanach: Świętej Trójcy, Zbawiciela, św. Jerzego i św. Mikołaja, a także trzy kościoły rzymskokatolickie: kaplicę na zamku, kościół farny i kościół św. Mikołaja. Nie wspomnieli natomiast o synagodze, być może dlatego, że w tym czasie nie było jej w mieście – możliwe, że  spłonęła podczas któregoś z częstych pożarów lub najazdów tatarskich. Zachowały się informacje o pierwszej miejskiej synagodze, którą zbudowano w XVII w. w pobliżu murów miejskich. Obok niej znajdowały się szpital żydowski i dom starców – hekdesz, szkoła – szul i rytualna łaźnia żydowska – mykwa. Zgodnie ze spisem z 1682 r. w granicach miasta było tylko10 domów będących własnością Ormian i 55 domów należących do Żydów.

Brzeżany, jak wszystkie inne miasta na Podolu, były miastem, w którym obok siebie mieszkali: - Polacy, Rusini (Ukraińcy), Żydzi, Ormianie, Niemcy.  We wrześniu  1939 r. po wybuchu II wojny światowej 19 września Brzeżany zajęte zostały przez wojska sowieckie, a w czerwcu 1941 r. przez armię niemiecką.
Po wojnie na podstawie ustaleń Konferencji Teherańskiej i Jałtańskiej przywódców trzech sprzymierzonych mocarstw  Roosvelta, Churchila i Stalina, wschodnie tereny Polski zostały przyłączone do ZSRR.

Rusini – Ukraińcy (Ruś - Rzeczypospolita – Ukraina) - narody słowiańskie (grupy etniczne) od wieków zasiedlające tereny pograniczna wschodniego. Wg spisu ludności z 1931 r. w województwach: lwowskim, tarnopolskim i stanisławowskie mieszkało ogółem  w tyś. 7.807, 4: w tym grupa rusińska 1135,3, polska 3674,4, ukraińska 1.675,3, Pozostałe 332,4 tyś. mieszkańców to: Żydzi (78,9 tyś), Białorusini, Ormianie. Rosjanie, Niemcy i inni.
Jak widać z zestawienia najliczniejsze grupy etniczne to Polacy, Ukraińcy i Rusini.
Kwestia zasiedlenia tych terenów i stosunków międzyludzkich zostanie omówiona na oddzielnej stronie, ze względu na złożoność wspólnej  historii wspaniałej, a także bolesnej z ostatniego stulecia, tworzenie nowych mitów historycznych i próby wymazywania z pamięci historycznej wydarzeń z przeszłości.

Ormianie - w Brzeżanach pojawili się w XV w. Ich głównym zajęciem był handel na wschodzie i południu Europy. Do Brzeżan zostali sprowadzenie przez Sieniawskich w celu ożywienia gospodarczego miasta i regionu. Nowi mieszkańcy zajmowali osobną dzielnicę tuż przy rynku (strona zachodnia), przy której znajdowały się wszystkie najważniejsze instytucje: szkoła, sąd, a także kościół, najpierw drewniany (1710 r.), a następnie kamienny (1764 r.). Ulica, przy której mieszkali, wciąż nosi nazwę Ormiańskiej. Już w 1686 r. Ormianie mieli w Brzeżanach dwieście domów i drewniany kościół. Wójtem był wówczas Dawid Abramowicz.
Sieniawscy wspomagali Ormian ze względu na ich aktywność handlową, przyczyniającą się w znacznym stopniu do rozwoju miasta, w roku 1710 Adam Mikołaj hrabia Sieniawski, wojewoda bełski, przeznaczył 300 złotych  polskich na utrzymanie probostwa ormiańskiego. W 1724 również szkoła znalazła się w gestii probostwa. Jednak murowany kościół wybudowano dopiero w  1764 r. staraniem ks. Deodata Horbaza. Zaopatrzono go w ołtarze, naczynia srebrne i książki kościelne, w czym dopomógł książę August Czartoryski, ówczesny właściciel Brzeżan.
Ormian  przyciągała do miasta nie tylko możliwość prowadzenia działalności handlowej, ale także potężna forteca, która chroniła miejscowość przed niezwykle częstymi wówczas napadami Tatarów. Pod tym względem szczególnie uciążliwe były lata 1488–1491, 1615, 1618, 1621, 1623 i 1626.
Dzięki Ormianom Brzeżany zostały ważnym punktem handlowym między Polską i Turcją.

- źródło: Ks. Sadok Barącz – Tarnopol 1869

 Żydzi - w XVIII w.  Żydzi zaczęli masowo osiedlać się w Brzeżanach. Oni także zajmowali się handlem, ale tylko z Europą Zachodnią.
Wraz z nadejściem nowej władzy (1772 – zabór austriacki) w Brzeżanach, tak jak w innych galicyjskich miastach, zaczęły się reformy związane z ich życiem. Od 1786 do 1806 r. działała niemiecko-żydowska szkoła, jedna z tych, które Herz Homberg otworzył w całej Galicji. W 1805 r. Ze Zbaraża do Brzeżan przeniesiono ogólnokształcącą szkołę żydowską.
W Brzeżanach mieszkało wówczas 4.390 Żydów. Społeczność ta nie rozrastała się, ponieważ jej członkowie jako pierwsi zaczęli masowo emigrować do Ameryki.
Wg spisu z 1931 r. w powiecie brzeżańskim mieszkało 3.716 Żydów, ale już w 1939 r. ok.  4.000 Żydów - głównie w południowej część miasta, na Adamówce, tuż przy Bramie Podhajeckiej, ale też w śródmieściu.
W czerwcu 1941 r. miasto zostało zajęte przez wojska niemieckie. Żołnierze niemieccy przy pomocy ukraińskich nacjonalistów organizowali tu pogromy ludności hebrajskiej – zginęło w nich kilkaset osób. W drugiej połowie 1942 r. powstało w Brzeżanach getto, w którym żandarmi przeprowadzali masowe egzekucje. Doszło do nich między innymi 5-7 lipca i 18 grudnia 1941 r. oraz 17 lutego, w maju i czerwcu 1942 r., a także 21 września 1942 r. – wtedy też Niemcy wywieźli około 1000 Żydów do obozu zagłady w Bełżcu. Kolejny transport do Bełżca (około 1000 osób) wysłano 4 grudnia tego samego roku. Pozostałych Żydów hitlerowcy zamordowali na miejscu w kwietniu i czerwcu 1943 roku.
Wg relacji T. Pilikowskiego – „Powroty na Kresy” „Brzeżany były też miejscem holokaustu. Nie było u nas obozu, ale po zajęciu przez Wermacht Węgier, zaczęto zwozić Żydów. Niedaleko od alei lipowej (prowadzącej do Raju – przyp. red.) były dwa cmentarze, tj. katolicki, a bliżej miasta, na wzgórzu, cmentarz żydowski. Na tym cmentarzu wymordowano tysiące Żydów, głównie miejscowych, a później o Brzeżan zwożono Żydów z innych miast, a nawet z Węgier
Warto pamiętać, że w Brzeżanach żyli znani żydowscy przewodnicy duchowi. Najsłynniejszy z nich to rabbi Szolem Mordechaj ha-Kohen Szwadron (1835–1911), znany jako gaon z Brzeżan. W chasydzkich kręgach nazywano go także Maharszamem. Został uznany za wybitnego halachistę, tzn. znawcę prawa żydowskiego (halachy). Na podstawie jego książki "Darkei Teszuwa" do dziś studiuje się prawo żydowskie. Urodził się w Złoczewie, w domu znawcy Tory rabbiego Moszego i pobierał nauki u rabbiego Joela Aszkenazego. Wziął ślub i handlował drewnem, a w wieku 31 lat został rabinem. Zmarł w Brzeżanach. Jego wnuk, rabbi Sholem Schwadron, był maggіdem Jerozolimy.

źródła:
http://pl.wikipedia.org/wiki/Getto_w_Brzeżanach
sztetl@jewishmuseum.org.pl
www.sztetl.org.pl/pl/article/brzezany/5,historia/?action=view...1


komentarze: 2